Εβραίοι, ΚΚΕ και Ελευθέριος Βενιζέλος -Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΡΩΣΗ ΥΠΗΡΞΕ ΒΛΑΠΤΙΚΟΣ �
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΡΩΣΗ ΥΠΗΡΞΕ ΒΛΑΠΤΙΚΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ-ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΗΤΟ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΚΕ ΣΑΝ ΥΒΡΙΔΙΟ ΤΗΣ ΕΒΡΑΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΟΣ -ΤΟΥΤΟ ΕΔΡΑΣΕ ΕΞ ΑΡΧΗΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΙΩΝΙΣΤΩΝ- ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ "ΛΑΘΗ" ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ-ΕΙΝΑΙ ΕΜΠΟΔΙΟ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ.
Εβραίοι, ΚΚΕ και Ελευθέριος Βενιζέλος
Συγγραφέας:
Γ. Λεονταρίτης
Άρδην τ. 35
Λίγοι γνωρίζουν σήμερα, ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στην ίδρυση του ΚΚΕ το οποίο, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια της πορείας του, επηρεάστηκε έντονα από τον Εβραϊκό εθνικισμό. Το γεγονός αυτό είχε επίδραση στην πολιτική που ακολούθησε τότε το ΚΚΕ με αποτέλεσμα να τεθεί αντιμέτωπο με τον Ελ. Βενιζέλο και μάλιστα να συμπορευτεί,σε ορισμένες περιπτώσεις, με τις συντηρητικές δυνάμεις που εκπροσωπούσε το Λαϊκό Κόμμα.
Δηλαδή,το ιδιαίτερο βάρος της εβραϊκής κοινότητας, ιδιαίτερα των”νέων Χωρών” που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους,επηρέασε καθοριστικά και τις κατευθύνσεις του εργατικού κινήματος και τις σχέσεις του μετον βενιζελισμό.
Ας δούμε όμως τα γεγονότα με τη σειρά.
Το ξεκίνημα γίνεται με την περίφημη«Φεντερασιόν», τη “Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης”. Ήταν η κυριότερη και η μαζικότερη σοσιαλιστική οργάνωση, που πήρε μέρος στην ίδρυση του ΣΕΚΕ,το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε ΚΚΕ. Ιδρυτής της Φεντερασιόν υπήρξε ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βουλγαρία και εκεί ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τις σοσιαλιστικές ιδέες. Με αφορμή το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου ίδρυσε την Φεντερασιόν. Η δράση του εντάσσεται στο πλαίσιο της ιδεολογικής του διαμόρφωσης, που πραγματοποιήθηκε μέσα στην εβραϊκή κοινότητα και το βαλκανικό σοσιαλιστικό κίνημα.
Θα πρέπει να θυμίσουμε ότι οι Εβραίοι σεφαρδίτες, ή Ισπανοεβραίοι, έφτασαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία στα τέλη του 15ου αιώνα και αρχές του 16ου. Εγκαταστάθηκαν κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, και πολλοί απ’ αυτούς κατέλαβαν υψηλά αξιώματα του Οθωμανικού κράτους. Μέλη της Ισραηλιτικής κοινότητας πήραν μέρος στα κινήματα πού σημειώθηκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία από τον 19ον αιώνα. Σ’ αυτό,έπαιξε ρόλο η στενή επαφή μεταξύ οθωμανικού και ευρωπαϊκού εβραϊσμού.
Η Φεντερασιόν πέτυχε την ένωση Βουλγάρων και Ισραηλιτών τυπογράφων, αλλά και τη συνεργασία Ισραηλιτών, Ελλήνων και Τούρκων καπνεργατών.Οι Τούρκοι και οι Έλληνες καπνεργάτες δεν ήθελαν να μεταβάλουν το κοινό τους ταμείο σε συνδικάτο, και δεν επιθυμούσαν να ενωθούν με τους Ισραηλίτες σοσιαλιστές,παρά το γεγονός ότι, ανάμεσα στους καπνεργάτες, οι Ισραηλίτες είχαν δύναμη. Η Φεντερασιόν πέτυχε ακόμη την ένωση Τούρκων και Ισραηλιτών ξυλουργών. Η εφημερίδα Πρωτομαγιά κυκλοφορούσε με άρθρα γραμμένα στη γαλλική και ισπανο-εβραϊκή, τυπωμένα με ερυθρά μελάνη. Μια δίκη του σωματείου των Ισραηλιτών καπνεργατών επέσυρε την προσοχή της κοινής γνώμης της Θεσσαλονίκης αλλά και των Τούρκων. Οι δικαστικές αρχές της Θεσσαλονίκης κατηγόρησαν το σωματείο ότι λειτουργούσε παράνομα και εμήνυσαν τους επικεφαλής του. Αστυνομικά όργανα έκαναν κατάσχεση του αρχείου και του ταμείου του, συνέλαβαν τα μέλη του προεδρείου, αλλά τους άφησαν αργότερα ελεύθερους με εγγύηση. Η δίκη έγινε στο πρωτοδικείο με μεγάλη συρροή κόσμου και συνηγόρους που τους έφεραν από την τουρκική πρωτεύουσα. Η διαδικασία διήρκεσε μια ολόκληρη μέρα και η αθωωτική απόφαση που εξεδόθη την νύκτα έγινε δεκτή με ζητωκραυγές. Οι Ισραηλίτες, μιμούμενοι τους Έλληνες και Τούρκους σοσιαλιστές, εξέδωσαν κι αυτοί εφημερίδα με τον ίδιο τίτλο Εργάτης, γραμμένη στην Ισπανοεβραϊκή.
Την ελληνική έκδοση του Εργάτη διηύθυνε στην Αθήνα ο Νικόλαος Γιαννιός και ο Στ.Παπαδόπουλος. Στις 25 Μαΐου του 1911, δεκαπέντε «καθαροί σοσιαλιστές» –όπως οι ίδιοι αποκαλούσαν τους εαυτούς των–συγκεντρώθηκαν στις 9 το βράδυ στο μαγειρείο ενός μέλους τους, του Νίκου Παναγιώτου, στη γωνία Σωκράτους και Βερανζέρου, και αποφάσισαν την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Κέντρου στην Αθήνα. Σε λίγες μέρες ο Γιαννιός έφυγε για την Κωνσταντινούπολη, κι όταν μετά 20 περίπου μέρες επέστρεψε,συνεκάλεσε τρεις απανωτές συσκέψεις για να μεταφέρει στους συντρόφους του τις εντυπώσεις του από τη δράση του Κέντρου της Πόλης. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι όμως έγιναν αιτία να διαλυθούν οι σοσιαλιστικές ομάδες της χώρας, επειδή τα περισσότερα μέλη στρατεύτηκαν και έτσι το κέντρο βάρους της σοσιαλιστικής κίνησης μεταφέρθηκε στην πολυεθνική Θεσσαλονίκη, όπου ο ελληνικόςπληθυσμός αποτελούσε μειοψηφία. Ο ίδιος ο Γιαννιός πήρε μέρος στις μάχες που έγιναν στο Μπιζάνι, στο Σαραντάπορο, στο Κιλκίς και αλλού,και μάλιστα παρασημοφορήθηκε για τη δράση του. Το 1915, με το τέλος των Πολέμων, οι σοσιαλιστές άρχισαν να αναδιοργανώνονται.
Την εποχή εκείνη, ο Ελ.Βενιζέλος, στα πλαίσια της ανορθωτικής πολιτικής του,συμπεριέλαβε και ρυθμίσεις που αφορούσαν ζητήματα εργασίας. Η πολιτική του αυτή εμφανίστηκε ως μεγάλη απειλή στην προπαγάνδα των σοσιαλιστικών κινήσεων της εποχής αφού ο Βενιζέλος προωθούσε μια μεταρρυθμιστική λογική με άμεσα αποτελέσματα, σε αντίθεση με τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα πού υπόσχονταν τα προγράμματα των σοσιαλιστών. Για το λόγο αυτό, ο Γιαννιός έγραψε το βιβλίο Σοσιαλισμός του Κράτους, για να χρησιμεύσει ως θεωρητικό όπλο των σοσιαλιστών ενάντια στον ανταγωνισμό του βενιζελικού φιλεργατισμού. Ωστόσο το “Σοσιαλιστικό Κέντρο” δεν κατόρθωσε να υπερκεράσει την επιρροή της“Φεντερασιόν” και η Οκτωβριανή Επανάσταση έτεινε να ενισχύσει ακόμα περισσότερο τις “διεθνιστικές τάσεις” στα πλαίσια του ελληνικού εργατικού κινήματος.
Η επιστολή του Γιαννιού
Ο Νικ. Γιαννιός, σε μεγάλη ηλικία και στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου, το 1953, με μια επιστολή του προς την εφημερίδα Έθνος, αναφερόταν στο ξεκίνημα του ΚΚΕ και υπογράμμιζε τα ακόλουθα: «Ιδρυταί του ΚΚΕ, τόσον εις τας Αθήνας όσον και εις την Θεσσαλονίκην, ήσαν Ισραηλίται ή κρυπτοεβραίοι Έλληνες, το δε κίνημά των, παρ’όλα τα σοσιαλιστικά φαινόμενα ή προσχήματα, ήτο εβραϊκόν εθνικιστικόν. Τούτο αποδεικνύεται και από την εκλογικήν σύμπραξιν με τους Γούδα-Γούναρην και την αντίθεσίν του προς τον Βενιζελισμόν, ενώ ως γνωστόν, οι σοσιαλισταί πρέπει να συνεργάζονται με τα πλέον προοδευτικά αστικά κόμματα εναντίον των παλαιοκομματικών και οπισθοδρομικών. Το υπό την ηγεσίαν μου τότε Σοσιαλιστικόν Κέντρον Αθηνών (έτος Ιδρύσεως 1911) ουδέν μέρος έλαβεν εις την ίδρυσιν του ΚΚΕ.Τουναντίον, προσεπαθήσαμεν, μεταβάντες εις τα γραφεία του,οδός Ευριπίδου, ν’ αποτρέψωμεν τους νεοφώτιστους κομμουνιστές από του να προσχωρήσουν εις την Μόσχαν,προβλέψαντες ποία κρίσις και ποία δεινά επερίμεναν τον σοσιαλισμόν της Ελλάδος και την Ελλάδα από την σοβιετικήν παρερμηνείαν του Μαρξισμού. Δυστυχώς, τα σοσιαλιστικά μας επιχειρήματα δεν εισηκούσθησαν, εφόσον η εβραϊκή ηγεσία είχε τους ιδικούς της ανθελληνικούς σκοπούς, οι δε γύρω αυτής Έλληνες προλετάριοι ήσαν αγράμματοι και αφελείς. Προσήλθαμεν εν τούτοις, ως μειοψηφία, εις το πρώτον Σοσιαλιστικόν Συνέδριον (1918), ηγωνίσθημεν και πάλιν, αλλ’απεχωρήσαμεν εν τέλει δια να μη γίνωμεν όργανα της κομμουνιζούσης εβραϊκής πλειοψηφίας. Έκτοτε, οι παλαιοί σοσιαλισταί, επολεμήσαμεν και πολεμούμεν φανερά και τίμια τον Μπολσεβικισμόν, καθώς και τους κατοπινούς διφορούμενους“συναγωνιστάς” του...»
Βενιζέλος και Ισραηλινή κοινότητα
Το θέμα των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης υπήρξε μια πολιτική εμπειρία δυσάρεστη για τον Βενιζέλο. Ο ίδιος, ενώ είχε φροντίσει για ζητήματα που τους αφορούσαν, σύντομα διεπίστωσε ότι ο εκλογικός σύλλογος των Ισραηλιτών υποστήριζε τους αντιπάλους του.
Στα 1934, η Ισραηλιτική κοινότητα της Θεσσαλονίκης αποτελούσε ακόμα υπολογίσιμη αριθμητική δύναμη (9.000 ψήφοι). Αλλά το κύριο χαρακτηριστικό της ήταν ότι αποτελούσε, και πριν και μετά την ελληνική παρουσία, όχι απλώς θρησκευτική μειονότητα αλλά και εθνική. Η Θεσσαλονίκη είχε καταστεί πνευματική εστία της παγκόσμιας εβραϊκής διασποράς. Η εικόνα δεν άλλαξε, ούτε όταν απωθήθηκαν οι Τούρκοι από τους Έλληνες. Αλλά η ισραηλιτική κοινότητα αντέδρασε έντονα,για την επιβίωσή της, προς τις ελληνικές αρχές. Και η αντίδραση της Ισραηλιτικής κοινότητας στράφηκε εναντίον των ελληνικών δυνάμεων υποστηρίζοντας ότι η ελληνική πλευρά «απειλούσε τα συμφέροντά της»... Ποιά ήταν αυτά τα συμφέροντα; Η αντίληψη ότι οι πρόσφυγες, που είχαν εισρεύσει ομαδικά, είχαν εκτοπίσει τους Ισραηλίτες από τα επιχειρηματικά οχυρά του εμπορίου.
Πάνω από τους πρόσφυγες,φυσική πολιτική τους στέγη ήταν το Κόμμα των Φιλελευθέρων και τα θυγατρικά δημοκρατικά κόμματα, που αποτελούσαν την πρωτοπορία στην ανατροπή των κατεστημένων, κάτω από τα οποία είχαν βρει καταφύγιο δεκάδες χιλιάδες Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης. Έτσι, οι Ισραηλίτες, στην πολύ μεγάλη πλειοψηφία τους, πήραν τη θέση τους στον αντιβενιζελισμό,και επηρέασαν και το νεαρό ΚΚΕ, με το οποίο είχαν ισχυρούς δεμούς. Η ψήφος σχεδόν δέκα χιλιάδων ψηφοφόρων στις κάλπες κατέληγε να δίνει ένα είδος «βέτο», για την τελική εκλογική ετυμηγορία της Θεσσαλονίκης, στους Εβραίους της πόλης. Το γεγονός αυτό ήταν έκδηλο ειδικά στα 1933. Η πολυμήχανη αντιβενιζελική παράταξη δεν άφησε ανεκμετάλλευτη μια τέτοια ευκαιρία. Και μόλις ανέβηκε στην εξουσία, έριξε τους Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης –που αποτελούσαν μέχρι τότε ιδιαίτερο εκλογικό σύλλογο– μέσα στη μεγάλη περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, για να μετατρέψει το εκλογικό αποτέλεσμα υπέρ αυτής.
Η ενέργεια αυτή έγινε με εύσχημο τρόπο, δια μέσου της ακυρωτικής απόφασης του εκλογοδικείου, που κήρυξε παράνομο τον χωριστό εκλογικό σύλλογο. Στην επαναληπτική εκλογή της Θεσσαλονίκης, η«Ηνωμένη Αντιπολίτευση» πήρε τους ψήφους των Ισραηλιτών.
Σε ανοιχτή επιστολή του προς το Ελεύθερο Βήμα στις 22 Σεπτεμβρίου 1934, ο Βενιζέλος τόνιζε μεταξύ άλλων:
«Το Ισραηλιτικόν στοιχείον της Θεσσαλονίκης, έχει την αξίωσιν να καταργηθεί ο ιδιαίτερος εκλογικός σύλλογός του, και να ψηφίζει μαζί με τους ομογενείς Θεσσαλονίκης, προς ανάδειξιν των 20 βουλευτών και 8 γερουσιαστών της περιφερείας ταύτης. Προ πενταετίας επίστευα ότι δεν απείχε πολύ η ημέρα κατά την οποίαν θα ηδύνατο να γίνει δεκτή η αξίωσις αυτή. Αλλά μετά την παράνομον δια δικαστικής αποφάσεως ακύρωσιν της εκλογής Θεσσαλονίκης και την διεξαχθείσαν επαναληπτικήν εκλογήν της 2ας Ιουλίου,το Κόμμα των Φιλελευθέρων πιστεύει ότι, κατά την παρούσαν τουλάχιστον γενεάν, δεν ημπορεί να γίνει σκέψις περί καταργήσεως του ιδιαιτέρου εκλογικού συλλόγου των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης. Διότι κατά την εκλογήν ταύτην απεδείχθη όλη η πολιτική υστεροβουλία, την οποία εγκρύπτει η προσπάθεια των Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης προς κατάργησιν του ιδιαιτέρου εκλογικού των συλλόγου...».
Σε άλλο σημείο της μακράς επιστολής του, ο Ελ. Βενιζέλος επεσήμαινε: «οι Ισραηλίται της Παλαιάς Ελλάδος γνωρίζουν πόσον φιλικά είναι τα προς αυτούς αισθήματά μου. Ουδέποτε έπαυσα αναγνωρίζων και διακηρύττων τας αρετάς του Ισραήλ. Και έκαμα ό,τι ήτο δυνατόν κατά τα μακρά έτη της διοικήσεώς μου δια να ανταποκριθώ εις κάθε νόμιμον αίτημα των Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης, αμέριστον δε τους παρέσχον την υποστήριξίν μου και εις την Κοινωνίαν των Εθνών. Πλην των άλλων αρετών των,είναι και ευφυέστατοι. Το σφάλμα των εις την παρούσαν περίστασιν είναι ότι θέλουν να δείχνουν υπερβολικά ευφυείς,και επίστευσαν ότι, αποτελούντες όχι απλώς θρησκευτικήν αλλά και εθνικήν μειονότητα, ημπορούν, ανερχόμενοι εις 60μόνον χιλιάδας, να γίνουν ουσιαστικώς διαιτηταί της τύχης ενός έθνους 7 εκατομμυρίων. Και η υπερβολή της ευφυΐας τους απέκρυψε τον κίνδυνον, ο οποίος συνοδεύει την αξίωσιν ταύτην. Ο κίνδυνος αυτός είναι να γίνουν μισητοί εις ένα μεγάλο κόμμα της χώρας. Όταν κατά την επίσκεψιν επιτροπής Ισραηλιτών, την οποίαν εχάρην δεχθείς προ ολίγων ημερών,παρετήρησα εις αυτούς ότι δεν είναι επιτετραμμένον να χαρακτηρίζουν ως πολιτικόν “γκέτο” τον ιδιαίτερον εκλογικόν σύλλογον, εφόσον απολαμβάνουν των ιδιαιτέρων πλεονεκτημάτων που τους ασφαλίζει η συνθήκη της προστασίας των μειονοτήτων, εξεπλάγην να ίδω ότι μέλη της εν λόγω επιτροπής δεν εγνώριζον ότι απολαμβάνουν τοιαύτης ιδιαιτέρας προστασίας. Πρέπει, άλλωστε, να επέλθει μία σαφής εξήγησις. Ο Ιουδαϊσμός δεν είναι ιδιαιτέρα μόνον θρησκεία αλλά και ιδιαιτέρα εθνότης. Πολλοί εκ των Ιουδαίων των εγκατεστημένων εις διαφόρους ευρωπαϊκάς χώρας έχουν αφομοιωθεί εθνικώς με τους λαούς εν μέσω των οποίων είναι εγκατεστημένοι. Και δια τούτο όταν η σιωνιστική κίνησις ήρχισε να επιτείνεται, ετάχθησαν αντιμέτωποι προς αυτήν.Αλλά το μέγα πλήθος των Ισραηλιτών ετάχθη με τον σιωνισμόν.Και τα 16 εκατομμύρια των Ισραηλιτών που υπάρχουν εις όλον τον κόσμον είναι υπερήφανα, διότι ανήκουν εις εθνότητα που έχει μίαν ιστορίαν, η οποία δύναται να προσίδει υπερηφάνως την ιστορίαν οιασδήποτε άλλης εθνότητος.
Το προ μηνός συνελθόν εις Ελβετίαν ισραηλιτικόν συνέδριον απεφάσισε την σύγκλησιν παγκοσμίου ισραηλιτικού συνεδρίου κατά το επόμενον έτος, εις το οποίον είμαι βέβαιος –και το ευρίσκω απολύτως φυσικόν– ότι θα σπεύσουν μεταξύ των πρώτων να αντιπροσωπευτούν και οι Ισραηλίται της Θεσσαλονίκης.Κανείς δεν ημπορεί να τους κατηγορήσει, διότι είναι υπερήφανοι δια την ιστορίαν των, και κάθε Έλλην υιοθετεί άριστα το αίσθημα αυτό της υπερηφανείας. Αλλά ας είναι λογικοί οι συμπολίται μας Ισραηλίται της Θεσσαλονίκης.Εφόσον αποτελούν μειονότητα, όχι απλώς θρησκευτικήν αλλά και εθνικήν, ας αρκεστούν εις την αντιπροσώπευσιν που τους ασφαλίζει εις τα νομοθετικά σώματα η αριθμητική των δύναμις. ΑΣ ΜΗ ΕΠΙΔΙΩΚΟΥΝ ΝΑ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΑΣ ΤΥΧΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, περισσότερον από ό,τι τους δίδει δικαίωμα η αριθμητική των δύναμις. Θα ήτο κρίμα να έλθουν βοηθοί των ολίγων εκείνων που ζητούν να δημιουργήσουν και εις την Ελλάδα οξύν αντισημιτισμόν. Προσφέρουν κακίστην υπηρεσίαν και εις την χώραν, της οποίας είναι πολίται, και εις εαυτούς, αλλά και κινδυνεύουν να δηλητηριάσουν τας σχέσεις των Ισραηλιτών της άλλης Ελλάδος με τα λοιπά στοιχεία του πληθυσμού, ενώ αι σχέσεις αύται ήσαν αρμονικώταται επί μίαν όλην εκατονταετίαν, και ενώ τους Ισραηλίτας τούτους της άλλης Ελλάδος εθεωρούμεν με το βλέμμα που βλέπομεν τους καθολικούς των νήσων, ως εξ ίσου γνησίους Έλληνας με ημάς τους ορθοδόξους, διαφέροντας δε μόνον κατά το δόγμα και το θρήσκευμα, ως προς τα οποία κανείς δεν επιτρέπεται να ερευνά την συνείδησιν του άλλου...».
Το διαβάσαμε από το: Εβραίοι, ΚΚΕ και Ελευθέριος Βενιζέλος -Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΡΩΣΗ ΥΠΗΡΞΕ ΒΛΑΠΤΙΚΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ